Pomnik Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie 

W ostatnich dniach, wraz z niepokojącymi informacjami o zamieszkach w Stanach Zjednoczonych, dotarła do Polski także wiadomość o zdewastowaniu przez demonstrantów pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie. Mało kto pamięta jego niezwykła historię, której ważna pamiątka znajduje się do dziś w zbiorach Muzeum Krakowa.  

Idea budowy pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie narodziła się pod koniec 1903 r. Jej pomysłodawcą był Związek Narodowy Polski działający w Chicago. Monument narodowego bohatera walk o niepodległość, ufundowany ze składek „polsko-amerykańskich organizacji Ludu polskiego w Stanach Zjednoczonych”, miał stać się darem dla Narodu amerykańskiego oraz  „wyrazem lojalności i przywiązania do ich przybranej Ojczyzny, za której wolność Kościuszko tak szlachetnie walczył.” Na początku 1904 r. prezes polskiego Związku Marian B. Stęczyński skierował oficjalne pismo do prezydenta Teodora Roosvelta z prośbą o przyjęcie polskiego daru i wzniesienie pomnika w reprezentatywnym miejscu w Waszyngtonie. Zaproponowano ustawienie pomnika w Parku Lafayette naprzeciwko Białego Domu, obok dwóch wcześniej wzniesionych monumentów upamiętniających  francuskich bohaterów walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych, walczących u boku Jerzego Waszyngtona: generała i marszałka Francji Jeana-Baptiste’a Donatiena de Vimeur, hrabiego de Rochambeau (1725-1807) oraz ) oraz polityka i marszałka markiza i Marie Josepha Lafayett’a (1757-1834). Dzięki prezydenckiej rekomendacji, amerykański Kongres wydał uchwałę wyrażając zgodę na wzniesienie monumentu we wskazanym miejscu. Powołano wówczas Komitet budowy pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie złożony z amerykańskiej Polonii, który 27 grudnia 1905 r. ogłosił, za pośrednictwem amerykańskiej i europejskiej prasy, pomnikowy konkurs. Zgodnie z regulaminem mogli wziąć w nim udział tylko „artyści rzeźbiarze Polacy, zamieszkali w Polsce lub na wychodźstwie”. Koszt pomnika-statui wraz z architektoniczną podstawą miał nie przekroczyć kwoty  40. tysięcy dolarów amerykańskich, pochodzących z publicznych zbiórek polskich organizacji w Stanach Zjednoczonych. Pomnik miał przedstawiać figurę Kościuszki w amerykańskim stroju generalskim „na odpowiednim piedestale z granitu”, otoczonym, zgodnie z XIX- wieczną pomnikową modą, dowolnymi figurami alegorycznymi. Rzeźbiarze zobowiązani byli do przesłania własnym kosztem modelu pomnika do Waszyngtonu. Wybór zwycięskiego projektu pozostawiono „komisyi rządowej Stanów Zjednoczonych”, złożonej z „Sekretarza wojny i prezesów bibliotek Senatu i Kongresu”, a główna nagroda miała wynieść 1 000 dolarów.  Na konkurs nadesłano 20 modeli, w tym 18 z Europy i 2 ze Stanów Zjednoczonych. Pierwszą nagrodę przyznano monumentalnemu projektowi autorstwa Stanisława R. Lewandowskiego przesłanemu z Wiednia. Artysta ukazał Kościuszkę z kapeluszem generalskim w dłoni i szablą tuloną do piersi otoczonego przez 13 figur symbolizujących „pierwotne Stany Unii” . Ostatecznie jednak, decyzją prezydenta Roosvelta, zdecydowano o realizacji projektu wyróżnionego drugą nagrodą. Dzieło Antoniego Popiela (1865-1910) ze Lwowa, współtwórcy pomnika Tadeusza Kościuszki w Krakowie, uznano za „odpowiedniejsze” pod względem formy artystycznej do projektowanego miejsca w Parku Lafayett’a. We wrześniu 1907 r. artysta przybył do Chicago, gdzie wraz z miejscową odlewnią pracował nad pomnikiem aż do połowy 1910 r. 

Waszyngtoński pomnik przedstawia Tadeusza Kościuszkę w amerykańskim stroju generalskim, z nogą wspartą na lufie armatniej, z rulonem papieru w jednej dłoni, a z lunetą w drugiej. Artysta upamiętnił w ten sposób pobyt Kościuszki w Stanach Zjednoczonych w latach 1776-1784. Jako inżynier wojskowy armii amerykańskiej był on wówczas odpowiedzialny za fortyfikowanie miast i obozów wojskowych. Zasłyną budową, na polecenie Jerzego Waszyngtona, potężnej twierdzy West Point nad rzeką Hudson, którego projekt wyobraził rzeźbiarz w dłoni pomnikowej figury. Rozgłos przyniósł Kościuszce także udział w zwycięskiej bitwie pod Saratogą w 1777 r., której pomnikowy symbolem jest lufa zdobycznej armaty. W uznaniu jego zasług, uchwałą Kongresu amerykańskiego, 13 października 1783 r. został awansowany generałem brygady armii amerykańskiej. Twórca waszyngtońskiego pomnika, Antoni Popiel, wyobraził zatem Tadeusza Kościuszkę, nie jak na popularnych w Polsce wyobrażeniach Naczelnika, w chłopskiej sukmanie z krakuską na głowie, lecz w mundurze amerykańskiego generała.

Artysta zaprojektował pomnik o wysokości 32 stóp, który tworzy odlana w brązie figura Tadeusza Kościuszki  ustawiona na jasnoszarym, granitowym architektonicznym postumencie. Kościuszko w amerykańskim mundurze generalskim, dumnie wspiera nogę na lufie armatniej, rękę wspierając na szabli zwieszonej u boku, w drugiej trzymając plan amerykańskiej fortyfikacji West Point. Postument otaczają brązowe figury i ryte inskrypcje. Na frontowej ścianie napis: Kościuszko oraz poniżej: Saratoga, a także odlana w brązie część zachodnia półkuli ziemskiej, ponad którą amerykański orzeł z rozpostartymi skrzydłami broni gwieździstego sztandaru. Natomiast po przeciwległej stronie pomnika, półkula wschodnia z zarysem Europy, z polskim orłem walczącym z potężną żmiją i napisem poniżej: Racławice. Po bokach postumentu rzeźbiarz umieścił statuę żołnierza amerykańskiego przecinającego węzły „przyszłego obywatela wolnych Stanów Zjednoczonych” oraz polskiego chłopa w sukmanie i rogatywce z kosą w dłoni, który osłania polskiego rannego oficera. Dodatkowo na pomniku umieszczono napisy fundacyjny: Ufundowany przez Związek Narodowy Polski w Ameryce i Prezydenta Stanów Zjednoczonych w imieniu polsko – amerykańskich obywateli.

Rzeźbiarska realizacja spotkała się z uznaniem w amerykańskim i polskim środowisku artystycznym. W tym samym roku, 15 marca uroczyście wmurowano kamień węgielny z aktem erekcyjnym pomnika oraz symbolicznym workiem ziemi przywiezionej z krakowskiego Kopca Kościuszki. Uroczyste odsłonięcie i symboliczne przekazanie Narodowi Amerykańskiemu waszyngtońskiego monumentu Tadeusza Kościuszki odbyło się w dniu 11 maja 1911 r., w asyście armii amerykańskiej i licznie przybyłej Polonii. W uroczystości udział wziął prezydent Stanów Zjednoczonych William Taft, amerykański Minister Wojny Jacob Mc Gavock Dickinson, przedstawiciele amerykańskiego Kongresu oraz Związku Narodowego Polskiego z Maryanem B. Stęczyńskim na czele. Niestety w tym ważnym dla Polaków, w kraju i na obczyźnie wydarzeniu nie uczestniczył autor dzieła, który zmarł wkrótce po ukończeniu amerykańskiego monumentu. 

W tym samym dniu w Waszyngtonie odsłonięto drugi, ufundowany przez Polonię pomnik konny Kazimierza Pułaskiego. Jego autorem był polski rzeźbiarz Kazimierz Chodziński (1815-1905), który kilka lat wcześniej wzniósł pomnik Tadeusza Kościuszki w Chicago. 

Dziś, monument Tadeusza Kościuszki  jest jednym z pięciu pomników stojących w popularnym publicznym Parku Lafayatt’a, który od dziesiątków lat jest często odwiedzanym przez turystów miejscem sąsiadującym z Białym Domem oraz areną publicznych protestów. 

Niezwykle cenną pamiątką waszyngtońskiego pomnika jest gipsowy model posągu Naczelnika autorstwa Antoniego Popiela z około 1906 r., który do przechowywany jest obecnie w zbiorach Muzeum Krakowa. 

Waszyngtoński pomnik obecnie zobaczyć możemy także w Warszawie na placu Żelaznej Bramy. W 2010 r. przed pałacem Lubomirskich na Osi Saskiej Bank Citi Handlowy wraz z Urzędem Miasta St. Warszawy ufundował wierną kopię pomnika. Jego autorem byli krakowscy rzeźbiarze Anna i Wojciech Siek.

 

Elżbieta Lang, na podstawie opracowywanego obecnie artykuł „Kraków- Waszyngton, czyli dzieje monumentów T. Kościuszki”, 3.05.2020

 

 „Najczystszy syn wolności”. Tadeusz Kościuszko

Tadeusz Kościuszko to bohater narodowy Polski i bojownik o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, honorowy obywatel rewolucyjnej Francji, jeden z najbardziej rozpoznawalnych Polaków w kraju i na świecie. 

Znaczący wpływ na ukształtowanie światopoglądu Kościuszki miał pobyt we Francji, w przededniu wydarzeń Wielkiej Rewolucji oraz w Ameryce Północnej i udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Uczyniły one z niego obywatela świata. Otwarty na nowoczesną, oświeceniową wizję świata, był świadkiem przemian i kształtowania się nowego ideału człowieka. Bliska mu była oświeceniowa doktryna praw naturalnych, do których amerykańska „Deklaracja Niepodległości” z 1776 r. zaliczała prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia. Kształtująca się amerykańska demokracja stała się dla niego wzorem ustroju politycznego. W czasach, gdy większość państw europejskich było monarchiami, on był zadeklarowanym przeciwnikiem absolutyzmu i orędownikiem zasad republikańskich. Jak wspominał gen. Horatio Gates: „Kościuszko jest jedynym prawdziwym republikaninem, jakiego kiedykolwiek poznałem”. 

Kościuszko był człowiekiem nowoczesnym, w najlepszym tego słowa znaczeniu, wydaje się bardzo bliski naszym czasom. Cechowało go mądre odrzucenie wielu konwenansów, dążenie do szlachetnej prostoty, bez rezygnacji jednak z tego, co buduje szlachetność człowieka – honoru, wierności wartościom etycznym, umiłowaniu wolności każdego człowieka i narodu. 

Rezultatem doświadczeń Kościuszki było wypracowanie własnej filozofii życia, w której pierwszoplanowa była idea wolności. Jej podstawą była: idea postępu i nadzieja na poprawę losu każdego człowieka. Znamienne są słowa samego Kościuszki: „Wolność to najsłodsze dobro, którego człowiek na ziemi kosztować może”. Uważał, że każdy człowiek ma prawo do wolności i równego traktowania. Jak pisał Thomas Jefferson o Kościuszce: „To najczystszy syn wolności, jakiego kiedykolwiek spotkałem, i to takiej wolności, która należy się wszystkim, a nie garstce bogaczy”. Pojęcie społeczeństwa miało dla Kościuszki szerokie znaczenie. Bardzo cenili go polscy demokraci za to, że sformułował i zrealizował program polityczny tak dobitnie wyrażony w przededniu powstania: „Za samą szlachtę bić się nie będę, chcę wolności całego narodu i dla niej wystawię tylko me życie”. Kościuszko dostrzegał istnienie wykluczonych grup: chłopów w Polsce, czarnych niewolników w Stanach Zjednoczonych czy też kobiet w życiu publicznym. Miał odwagę krytykować taki stan rzeczy, a co więcej, miał pomysły na zmianę tej sytuacji. Zaczął od siebie, wydając dokumenty zwracające wolność we własnych majątkach: chłopom w Polsce i niewolnikom w Ameryce Północnej, a także myśląc o zabezpieczeniu ich przyszłości poprzez edukację i wykształcenie. Kościuszko był jednym z prekursorów myślenia o uwolnieniu Afro Amerykanów. Mocno przeciwstawiał on ideę niepodległości Stanów Zjednoczonych niesprawiedliwości, jaką było niewolnictwo w tym państwie. Przed wyjazdem z tego kraju 5 maja 1798 r. oficjalnie przeznaczył swój majątek w Stanach Zjednoczonych na wykup czarnych niewolników i ich odpowiednie kształcenie.

Poglądy Kościuszki znacznie wyprzedzały ówczesną polską myśl polityczną. 

Analizując życie prywatne Kościuszki, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że było ono zdominowane przez bezinteresowną działalność publiczną. Dobrze charakteryzuje go przytoczona wcześniej dewiza orderowa Orderu Cyncynata, który otrzymał w dowód swoich zasług wojennych w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych w 1783 r.: „Omnia reliquit servare Republicam” („Wszystko porzucił, by służyć Republice”). 

Przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych William Harrison (1773–1841), przemawiając w Kongresie stwierdził „[…] Kościuszko został wiernym żołnierzem wolności. […] Sława jego będzie żyła tak długo, jak długo wolność trwać będzie na ziemi”. 

Piotr Hapanowicz