Wystawa, wpisująca się w obchodzony w 2022 roku Rok Romantyzmu, prezentuje twórczość graficzną Joachima Lelewela. Zasłużony Polak, powszechnie znany jako historyk, profesor uniwersytetów w Wilnie i Warszawie, polityk okresu powstania listopadowego oraz działacz emigracyjny, stworzył również pionierskie publikacje z dziedziny historii polskiej i powszechnej, dziejów piśmiennictwa i księgarstwa w Polsce oraz historii kartografii i numizmatyki starożytnej i średniowiecznej. Pokaz dostępny będzie dla zwiedzających od piątku 28 stycznia.

„Ekspozycja w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku odkrywa i docenia dokonania Joachima Lelewela jako rytownika. Ta dziedzina jego działalności pozostaje nadal zapomniana, mimo iż należy uznać ją za niezwykle wartościową zarówno ze względu na jej wartość dokumentalną, jak i historyczną. Prace graficzne Lelewela powstawały jako ilustracje do jego prac badawczych, świadcząc o talentach rytownika samouka i pokazując, w jaki sposób potrafił on przekazywać zebraną wiedzę w niezwykle precyzyjnej formie graficznej, przede wszystkim za pomocą map, przedstawień monet i innych zabytków historycznych. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajduje się ważna część jego rytowniczego dorobku, składająca się z 232 matryc, którym w większości towarzyszą odbitki poglądowe rycin. Po raz pierwszy od ich pozyskania od rodziny Lelewela w 1897 roku możemy je dziś zaprezentować dzięki wieloletniej pracy Zespołu kustoszy i konserwatorów pod kierownictwem kustosz Janiny Wilkosz z Gabinetu Grafiki i Rysunku. Wystawa »Lelewel. Rytownik Polski« to także podsumowanie złożonego i zakrojonego na dużą skalę programu konserwatorskiego, który zrealizowano w Muzeum Narodowym w Krakowie w latach 2017–2021, obejmującego zarówno matryce, jak i odbitki” – pisze w katalogu wystawy dyrektor MNK prof. dr hab. Andrzej Szczerski. 

Na wystawie „Lelewel. Rytownik Polski” prezentowana jest dotychczas mało znana – zapomniana w muzealnych magazynach od 125 lat – wyjątkowa kolekcja niezwykłego grafika amatora. Pozwala ona docenić twórczość graficzną Joachima Lelewela w czterech działach: krajobrazów, numizmatycznym, polskim i w zespole płyt, które w postaci rycin nigdy nie zostały opublikowane z autorskim tekstem i przygotowywane były do planowanego atlasu historii powszechnej. Prace te zaprezentowano na tle biografii twórcy, wskazując także na ważne dla niego postaci i miejsca, z którymi był związany. 

Z 232 matryc zobaczymy 220 poddanych konserwacji płyt graficznych: są to mapy, przedstawienia monet i medali, ilustracje do pism z dziejów polskich. Uzupełnia je zbiór wybranych – wyjątkowych, bo niepublikowanych w pracach Lelewela – odbitek z matryc, jedynych dotychczas odszukanych w polskich zbiorach publicznych. Tłem dla spuścizny graficznej jest 170 obiektów, w tym dzieła malarskie i graficzne – wizerunki uczonego, członków jego rodziny, widoki miast i miejsc oraz portrety osób, z którymi był związany, dokumenty, wzory rysunkowe do rycin oraz inne prace artystyczne jego autorstwa, a ponadto monety identyczne z tymi, które odwzorował na matrycach do ilustracji. Dopełnieniem są medale bite w dowód uznania dla jego pracy naukowej i rytowniczej oraz pamiątki: przedmioty osobistego użytku, takie jak kołyska, czapka, okulary, kałamarz, skrzynka z farbami, etui z przyborami kreślarskimi (cyrkle, linijki), maska pośmiertna, pukiel włosów, fotografie Lelewela i jego rodziny, a także te dokumentujące jego „powrót do ojczyzny” – sprowadzenie prochów z cmentarza Montmartre do Wilna. 

Joachim Lelewel urodził się w 1786 roku w Warszawie. Po zajęciu miasta przez wojska Suworowa Lelewelowie tracą majątek, żyją skromnie. Joachima uczą w domu pijarzy. W 1796 roku rodzina przeprowadza się do Woli Cygowskiej. W latach 1804–1807 w Wilnie uczy się na nauczyciela. W kolejnym roku przymierza się do rytownictwa i zostaje nauczycielem historii w Krzemieńcu. W 1811 roku wraca do Warszawy, gdzie podejmuje „wstręt i obrzydzenie budzącą”, ale dającą zarobek pracę biurową w administracji Ministerium Spraw Wewnętrznych. Pisze i ilustruje własne prace naukowe. Zostaje bibliotekarzem w bibliotece publicznej w Warszawie. Katedrę Historii Powszechnej na Uniwersytecie Wileńskim obejmuje na początku 1822 roku. Wspiera filomatów, za co musi opuścić Wilno. Wyjeżdża do Warszawy, gdzie bieduje. W 1830 roku pisze: „Z końcem listopada […] straciłem ojca; naród powstał, zatrudnienia naukowe zupełnie uchylone, przerwane zostały”. Angażuje się politykę i na kilka lat porzuca pracę naukową. Podczas powstania listopadowego jest członkiem konserwatywnego Rządu Narodowego i równocześnie przez młodych spiskowców zostaje wybrany na prezesa Towarzystwa Patriotycznego. Po upadku powstania rusza do Francji, skąd zostaje wydalony do Belgii. Schorowanego, klepiącego biedę starca przyjaciele wywożą w 1861 roku do Paryża, by ratować jego zdrowie. Wbrew ich staraniom Lelewel umiera i zostaje pochowany w zbiorowej mogile na cmentarzu Montmartre. 

Twórczość graficzną i wątki biograficzne polskiego Diogenesa prezentowane na wystawie znakomicie oddaje obszerny katalog. W pierwszej części zamieszczono kalendarium życia uczonego, omówiono jego działalność rytowniczą i rysunkową, a także przedstawiono zagadnienia związane z przeprowadzoną przez Muzeum Narodowe w Krakowie konserwacją płyt i rycin. Część druga to prezentacja matryc i wykonanych z nich odbitek, którą ilustruje przeszło 600 fotografii.