Jan Matejko (1838–1893), o czym wiedzą nawet dzieci, był najwybitniejszym malarzem doby historyzmu, miłośnikiem zabytków i kolekcjonerem. Ponad 300  obiektów – m.in. obrazów, szkiców, rysunków, fotografii, dokumentów, medali i  strojów – prezentuje wystawa „Matejko. Malarz i historia” w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego  w Krakowie.  

„Matejko chciał malować obrazy o polskich dziejach, które zarazem będą «utworami artystycznymi». Pragnął być «artystycznym dziejopisem». Czy potrafił skutecznie ująć fakty historyczne w formę artystyczną?” – to podstawowe pytanie, jakie stawia kurator wystawy dr hab. Michał Haake, prof. UAM.  Odpowiedź każdy musi znaleźć samodzielnie. Podpowiedzią jest układ ekspozycji, podzielonej na tematy: „Cóż po malarzu w czasie marnym?”,  „Młody Matejko”, „Narodziny artystycznego dziejopisa”, „Obrazowanie historii”, W Europie Środkowo-Wschodniej, czyli gdzie?”, „Rzeczpospolita,  ale czyja?”, „Cywilizacja, ale jaka?”. 

Ale dlaczego akurat teraz MNK organizuje wystawę poświęconą temu artyście? Pisze o tym w katalogu dyrektor MNK prof. dr hab. Andrzej Szczerski: „Z inicjatywy Muzeum Narodowego w Krakowie rok 2023 został ustanowiony przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej Rokiem Jana Matejki. Inspiracją do złożenia takiego wniosku stały się dla nas przypadające w tym roku: 185. rocznica jego urodzin, 130. rocznica śmierci oraz 125. rocznica powstania pierwszego biograficznego muzeum na ziemiach polskich – Muzeum Dom Jana Matejki. Dom ten od 1904 r. stanowi oddział Muzeum Narodowego w Krakowie i z tego też względu nasze Muzeum jest szczególnym depozytariuszem pamięci o artyście. Szczycimy się także tym, że Jan Matejko należał do inicjatorów powołania w 1879 r. Muzeum Narodowego w Krakowie, z którym współpracował do końca życia, a jego wybitne dzieła stanowią dziś najważniejszą część historycznej ekspozycji w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, oddziale krakowskiego Muzeum. Jan Matejko pozostaje niezmienne najbardziej znanym w Polsce malarzem, którego dzieła znajdują się na wystawach stałych w najważniejszych polskich muzeach, są reprodukowane w podręcznikach i na stronach internetowych, pojawiają się także jako elementy towarzyszące ważnym uroczystościom państwowym i międzynarodowym. Mimo to, paradoksalnie, postrzegany jest on głównie jako artysta swojej epoki, którego malarstwo komentuje czasy rozbiorów, nie stanowiąc istotnego punktu odniesienia dla czasów nam współczesnych i będąc co najwyżej historyczną anegdotą z przeszłości. Ustanowienie Roku Jana Matejki powinno stać się pretekstem do rozważenia tego sposobu myślenia i docenienia artysty nie tyle w perspektywie XIX w., ale także – a może przede wszystkim – dzisiejszego świata. Historia, której malarzem był artysta, jest dziś ponownie kluczowym zagadnieniem w procesie tworzenia tożsamości indywidualnych i zbiorowych, w relacjach międzyludzkich i międzypaństwowych, a manipulowana i przeinaczana może stać się pretekstem do wywołania wojny, czego tragicznym świadectwem jest napaść Rosji na Ukrainę”.

Chociaż drugorzędnym wątkiem wystawy w MNK jest życie artysty, to trzeba wiedzieć,  że po jego śmierci narosło wiele mitów i nieporozumień, a osoba mistrza nadal budzi ciekawość i emocje. Czy rzeczywiście Matejko był genialnym malarzem równym największym artystom wszechczasów,  równym Michałowi Aniołowi, wieszczym „herosem narodowych dziejów” oraz sumieniem narodu, czy raczej zapóźnionym ilustratorem historii, zgorzkniałym megalomanem przekonanym o tym, że jest posłańcem Boga? Hagiografowie przypisywali mu wręcz boskie przymioty, nazywając go Jeremiaszem, „Królem-Duchem polskiego malarstwa”, „wieszczym płomieniem”, „mocarzem z Bożej łaski” – pisał Henryk Marek Słoczyński. W miarę jak rosła fama zbawczego posłannictwa sztuki autora „Hołdu pruskiego”, zanikała w społeczeństwie pamięć o jego słabostkach. A był to człowiek – mimo że niski, drobny, zgrabiony, od wczesnej młodości cierpiący na żołądek – targany nadludzkimi ambicjami. Jeszcze w czasie studiów w akademii monachijskiej wyrobił sobie przekonanie o słusznym wyborze własnej drogi artystycznej i o tym, że za granicą niczego się nie nauczy. I nawet później, gdy chorobliwie wrażliwy na punkcie własnej pozycji, nie bez starań został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, był wrogiem nowoczesnej sztuki. Zabraniał nieukształtowanym uczniom wyjazdów zagranicznych i nie pozwalał na malowanie kobiecych aktów jako niemoralne. Wiecznie narzekający  i smutny, z wiekiem coraz bardziej popadał w zgorzknienie i melancholię. Nie była dla niego oparciem żona Teodora, którą poślubił z miłości. Sukcesy jego malarstwa, sława i powszechne uznanie wpływały destrukcyjnie na związek z  niewykształconą, zarozumiałą osobą. Próżna, pyszna, gwałtowna – nie była ani kochającą żoną, ani matką. Rosnąca wraz z postępem choroby psychicznej Teodory drażliwość artysty wynikała z jego niezachwianej pewności w sprawach sztuki i z nieszczęśliwego życia osobistego, za które – jak sugeruje Słoczyński – był też odpowiedzialny sam Matejko. Autor przypuszcza nawet, że z rozpadu małżeństwa czerpał artysta energię do malowania coraz bardziej „wściekłych” obrazów. Nie wszystkie wystąpienia i gesty Matejki spotykały się też z uznaniem społeczeństwa. Czy mógł być wzorem Matejko, który w czasie powstania  jechał na wakacje z dziewczyną? Albo ten Matejko, który czekał godzinami w tłumie petentów kancelarii Franciszka Józefa, by podziękować za otrzymany order? Niesmak niektórych wzbudziło antysemickie wystąpienie rektora na otwarcie roku akademickiego w Szkole Sztuk Pięknych. Wkrótce potem zbulwersował wszystkich decyzją darowania obrazu „Sobieski pod Wiedniem” „narodowi”, pod warunkiem, że „naród” daruje go papieżowi. No i jeszcze pamiętano mu upór, z jakim forsował, poza konkursem, swoje projekty na budowę pomnika Mickiewicza w Krakowie, będąc przekonanym, że pomnik wieszcza może stworzyć tylko jego następca! 

Czy cokolwiek z tego znajduje odbicie na wystawie? Sprawdźcie sami!

Oprac. KB

INFORMACJE DLA ZWIEDZAJĄCYCH

__________________________________________________________________________

WYSTAWA „MATEJKO. MALARZ I HISTORIA”

Miejsce: MNK Gmach Główny

Czas trwania: 23.06.2023-07.01.2024

Godziny trwania: 

poniedziałek: nieczynne

wtorek-niedziela: 10.00–18.00

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-4292;;fot. Anna Olchawska

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-3503/1;;fot. Bartosz Cygan

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-3503/1;;fot. Pawe? Czernicki

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-726/a-b;;fot. Jarosław Cyganik

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-4707/10;MNK IX-4707/1-14;Bliżej Kultury;fot. Bartosz Cygan

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-12;;fot. Karol Kowalik

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-2738;Bliżej Kultury;fot. Bartosz Cygan Piotr Idem Mateusz Szczypiński

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK IX-29;;fot. Pracownia Fotograficzna MNK

System muzealny Muza; www.muza.mobilems.pl ;;;fot.

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK XII-453;;fot. Pracownia Fotograficzna MNK